Vlier in de tuin: ga je voor spontaan of aangeplant?

Wie kent de vlier nu niet? Inderdaad, vlier (Sambucus nigra) is een cultuuronkruid dat her en der spontaan in tuinen en bermen opduikt. Omdat een plant spontaan groeit wil het niet zeggen dat hij onbruikbaar is.De veelzijdigheid van de vlier is ronduit verbluffend. Limonade, siroop, lekkere wijn, hoestsiroop, confituur, fluitjes voor flierefluiters of Judasoor plukken. Deze bijzondere plant maakt het mogelijk. Reserveer alvast een plaatsje in je tuin voor deze plant want na het lezen van dit artikel sla je vast aan het planten.

Een vlier heeft heel wat te bieden

De oogst van vlier begint in de lente als de struik in bloei staat. De witte aromatische bloemschermen kan je vers gebruiken om er bijvoorbeeld thee mee te maken of te verwerken in vlierbloesemlimonade en -siroop.

Limonade maken van vlier is zo bijzonder omdat er vanzelf bubbels in het drankje verschijnen. Dit gebeurt door gisting van het stuifmeel uit de gele helmknopjes in de bloemen. Let wel op dat je de bloemen oogst op het juiste tijdstip! Pluk je de bloemen te vroeg dan zijn de gele knopjes nog toe, pluk je te laat dan is het stuifmeel ribbedebie...In beide gevallen heb je limonade zonder prik.

Foto: Vlierbloesemlimonade is een echt zomerdrankje. Maak de limonade wel in flessen die tegen druk kunnen. Zelf doe ik dat in kunststof 5 l vaatjes.

De limonade bewaart een week of zes alvorens alles op is. Zo lang bewaren gaat perfect (in de koelkast hoeft niet, gewoon in de kelder gaat perfect). Hou er alleen rekening mee dat de limonade stelselmatig een beetje zuurder wordt.

Een aanrader is om met een deel van je limonade sorbet te maken. Heel verfrissend voor zomerse dagen!

Ere wie ere toekomt. Voor receptjes van limonade en vliersiroop verwijs ik gewoon door naar de bron waar ik de recepten vond die ik zelf gebruik. Dat is het blog van Anne Tanne die een mooie receptenpagina heeft met recepten die niet alleen echt werken maar ook lekker zijn.

Hoe wij te werk gaan om de limonade te maken kan je bekijken in het filmpje.

Foto: Links:  Bloemen rijp om geplukt te worden. Let op de gele helmknopjes die duidelijk boven de bloem uitsteken. Rechts: bloemen die net ontluiken en waarvan het stuifmeel nog niet vrijkomt.

Als de bessen rijp zijn in de tweede helft van de zomer is het tijd om vlierbessenporto te maken. Dat is toch wat wij doen met de rijpe bessen. Je kan natuurlijk ook altijd vliersiroop maken maar dat hebben we nog niet uitgeprobeerd. Confituur is een andere optie maar eerlijk gezegd hebben we al veel te veel confituur. Neen, de vlierbessen die wij plukken zijn gereserveerd voor porto. Hoe je die porto maakt?  In het filmpje hier onder zie je hoe vlierporto maken in zijn werk gaat. Het recept en extra uitleg vind je op de webstek van Luc Volders . 

Soms kan je nog een extra oogst scoren van vlier. Judasoor is een zwam die vaak voorkomt op vlier. Bij ons is judasoor (Auricularia auricula-judae) vrij onbekend. In Azië en vooral in China is het een vast onderdeel van het keukenrepertoire. Je kan gedroogde judasoren vrij vaak in exotische supermarkten zien liggen onder de naam “black mushroom”. Een voordeel van de zwam is dat je hem makkelijk kan herkennen. Staat hij op een vlier en lijkt de zwam op een oortje dat trilt als je het aanraakt dan is de kans groot dat je judasoor gevonden hebt. Kijk natuurlijk altijd wel na in minimum twee kwaliteitsnaslagwerken of je de juiste zwam gevonden hebt voor je ze consumeert.

Foto: judasoor kan je vaak vinden op vlier (dit stammetje is geen vlierhout).

Een wilde vlier of een speciaal ras aanplanten?

Wil je vlier in de tuin telen dan kan je een spontaan uit zichzelf verschijnende wilde vlier laten staan. Maar wist je dat er ook rassen van de vlier bestaan die puur voor de fruitproductie veredeld zijn? Zo 'n speciaal fruitras inzetten heeft heel wat voordelen.

Wilde vlieren zijn zaailingen afkomstig van spontane kruisingen. Een wilde vlier staat in bloei, iets verderop staat een andere vlier in bloei. Insecten die tijdens de bloei heen en weer tussen de vlierbloemen vliegen zorgen voor kruisbestuiving. Vogels (en mensen) verspreiden de zaden als de vlier rijp is. Komen de bessen met de rijpe zaden op de grond terecht dan gaan ze ontkiemen en heb je een nieuwe vlierplant van een nieuw “ras” omdat de eigenschappen van die zaailing anders zullen zijn dan die van zijn ouders.

Foto: Om limonade en siroop te maken van vlierbloesems kan je gewoon wilde vlier gebruiken.Dat doe ik ook want als je van je fruitvariëteit in de tuin je bloemen afplukt kan je natuurlijk geen bessen meer oogsten in de zomer.

Als je enkel vlierbloemen oogst kan je zeker en vast gebruik maken van wilde vlier. Dan is er weinig meerwaarde om een speciale soort te gebruiken.

Als je bessen wil oogsten ligt het net iets anders. Mensen die op zoek gaan naar vlierbessen zien vast wel grote verschillen tussen vlierstruiken onderling wat de kwaliteit van het fruit betreft. De ene vlierstruik heeft grote schermen met bessen die allemaal tegelijk rijp zijn. Andere struiken hebben schermen waarvan een paar bessen rijp zijn en de rest nog licht rood of gewoon groen. Tegen dat de laatste bessen van het scherm rijp zijn, zijn de eerste al niet meer geschikt om te gebruiken.

Foto: als je wilde vlier plukt zie je dat er grote verschillen zijn qua besgrootte en afrijping van de schermen. Het scherm vooraan op het bord heeft dikke bessen die vrij gelijkmatig rijpen. De schermen achteraan hebben piepkleine bessen die niet allemaal rijp zijn. het is heel onhandig om zo 'n schermen te verwerken.

Daarom is het handig om gebruik te maken van zo 'n veredeld fruitras waarvan de schermen in één keer afrijpen en de bessen groot en van goede kwaliteit zijn. Zeker omdat er de laatste paar jaar een insectje is dat wel eens roet in het eten kan strooien als de rijpingsperiode te lang duurt (zie verder) waardoor je niet meer kan gaan plukken als de bessen te lang afrijpen.

Wil je een fruitras van vlier in de tuin dan kan ik je aanraden eens te kijken naar een paar interessante rassen afkomstig uit veredelingsprogramma 's in Oostenrijk en Denemarken.
Mijn keuze viel op het ras Sampo (een vroeg ras uit Denemarken) en Haidegg (een zeer productief ras uit Oostenrijk). Waarom deze rassen? Alvorens aan te planten deed ik wat opzoekingswerk in proefverslagen uit Duitsland en Oostenrijk. In die proefverslagen werden opbrengsten van 35-44 kg per struik per jaar aangegeven. Natuurlijk ging het in die proeven om volgroeide plant in de meest ideale condities (met beregening). Maar toch. Dat is behoorlijk veel fruit voor weinig werk. Want vlier telen dat is gewoon weinig werk.

Mijn planten staan er nu twee jaar. Haidegg heb ik dit jaar (2016) al een stuk geoogst. Sampo stond op een moeilijkere plaats in de tuin met een tragere groei als gevolg. Ik moet voor mijn vlierstruiken nog een soort vogelkooi voorzien want ze zijn er even verzot op als op blauwe bessen. Dat is dan ook de reden waarom ik maar een stuk van de oogst van mijn Haidegg struik heb kunnen binnen halen dit jaar.

Twijfel je nog tussen een wilde vlier of een cultuurvariëteit laat de keuze dan afhangen van de kwaliteit van de groeiplaats in de tuin. Wilde vlier is een enorm taaie plant en groeit zowat overal. Zelfs op plaatsen waar weinig andere planten gedijen zoals bijvoorbeeld in een conifeerhaag. Cultuurvariëteiten stellen iets meer eisen. Moeilijk zijn ze niet maar ze vragen wel een standplaats die voldoende vochtig is en genoeg voedsel bevat. Op een droge en arme standplaats plant je daarom best geen cultuurvariëteit.

Snoeien is (bijna) alles wat je hoeft te doen?

Vlier telen is niet veel werk maar wil je jaar na jaar mooie bessen oogsten dan snoei je best jaarlijks je struiken. Niet gevreesd, vlier snoeien is helemaal niet moeilijk. Het komt voornamelijk neer op de oudste takken te verwijderen en het teveel aan scheuten uit te dunnen.

Wat je zeker wil overhouden zijn nieuwe scheuten die vorige zomer gegroeid zijn want de mooiste vlierbessen krijg je op éénjarig hout. Oudere takken blijven bessen produceren maar minder uitbundig.

Je kan vlier als miniboom kweken maar het makkelijkst is het om vlier als struik te telen. Ieder jaar laat je een paar nieuwe scheuten staan voor productie in het komende seizoen en de scheuten die vorig jaar seizoen gedragen hebben snoei je helemaal weg tot tegen de grond. Heb je te weinig nieuwe scheuten dan kan je ze ook wel twee jaar laten staan vooraleer je ze weg snoeit. Moeilijker dan dat is de snoei niet.

Wie niet graag delicaat snoeit kan het ook grof aanpakken door een grove snoei om de paar jaar toe te passen. Dit is min of meer wat er gebeurt als een berm langs de weg aangepakt wordt door een groenploeg en de struik tot op de basis weg gezaagd wordt (of machinaal geklepeld). Vanaf de basis van de plant verschijnen er dan na het snoeien nieuwe scheuten. Denk wel dat je dan een jaartje weinig vlier zal oogsten van je planten.

Beestjes op bezoek in je vlierstruiken

Tot een paar jaar geleden was een grote troef van vlier dat je er buiten snoeien amper omziens naar had. Helaas, tegenwoordig is er een insectje dat ook ontdekt heeft hoe lekker vlierbessen wel niet zijn. Het Aziatische fruitvliegje (Drosophila suzukii), opnieuw een invasieve exoot, legt heel graag eitjes in het fruit van vlier. Nu is er iets heel speciaal met die Aziatische fruitvlieg. Gewone fruitvliegjes van bij ons verschijnen pas als fruit overrijp wordt omdat ze enkel in zacht overrijp fruit hun eitjes kunnen leggen. De Aziatische fruitvlieg die kan al eitjes in fruit gaan leggen vooraleer het fruit rijp is! Dit vliegje is uitgerust met een gigantische legboor (een beetje te vergelijken met een grote kettingzaag) die gewoon gaatjes in hard onrijp fruit kan boren en er een eitje in legt. Bij gunstige omstandigheden komt er na 12-72 uur een larfje uit dat het fruit kan gaan aantasten. Na 1 tot 2 weken kan dat vliegje zelf al terug eieren gaan leggen. Je kan je voorstellen dat een aantasting snel kan uitbreiden.

Vlier is één van de favorieten van dit fruitvliegje maar ook andere fruitgewassen zoals druif, aardbei, framboos, rozenbottel maar ook tomaat en noem maar op kunnen allemaal door dit vliegje worden geïnfecteerd. Wat kan je nu gaan doen om dit vliegje te slim af te zijn?
Professionele telers experimenteren tegenwoordig met het spannen van gaas over fruitplanten heen. Dit is een heel werkje, je moet heel fijn gaas aanschaffen wat niet bepaald goedkoop is en het geheel moet hermetisch afgesloten worden. Eén minuscuul klein gaatje is genoeg om een fruitvlieg binnen te laten.

Vlierbessen groeien in schermen. Hoe langer de rijpingsperiode van zo 'n vlierscherm hoe groter de aantasting wordt. Een paar jaar geleden kon ik moeiteloos op een middag 20-30 kg wilde vlier verzamelen. Nu moet ik heel wat moeite doen om hier en daar nog een wilde vlier te vinden waar ik iets deftig van kan plukken. Soms heb je geluk en vindt je een wilde plant waarvan de schermen gelijkmatig afrijpen. Dan kan je van één plant ineens ettelijke kilo 's plukken. Anders is het heel wat zoekwerk naar goede vlierschermpjes die niet al te sterk aangetast zijn.

Daarom is het zo interessant om cultuurvariëteiten te hebben die gelijkmatig afrijpen. Bij zo 'n variëteit hangt er maar een korte tijd rijpe vlier aan je struik. Als je alles ineens af kan plukken is het mogelijk om de bessen af te plukken vooraleer de aantasting zich goed en wel ontwikkeld op je struik.

Om de bessen te kunnen laten afrijpen bescherm je je bessen natuurlijk best van de vogels. Maar daarvoor kan je natuurlijk een net met veel grotere mazen gebruiken dat een heel stuk beterkoop is.

Hoe zit het nu met de eetbaarheid van vlier?

Op die vraag kan ik jammer genoeg geen éénduidig antwoordt vinden.Sommige bronnen hebben het er over dat je vlierbessen nooit rauw mag eten omdat je na consumptie er van misselijk kan worden door de inhoudsstof sambunigrine. Andere stellen dan weer dat zolang je goed rijpe vlierbessen eet er geen enkel probleem is om rauwe bessen te consumeren. Wie gelijk heeft dat pleit zal ik hier niet beslechten.

Wat ik wel wil benadrukken is dat iedereen het er over eens is lijkt dat er geen vuiltje aan de lucht is als je de bessen verhit. Zelf kook ik mijn vlierbessen altijd om ze te verwerken. Op die manier komt het sap ook makkelijk vrij.

Een vlier in je tuin?

Vlier is een echte cultuurvolger. Dat wil zeggen dat de plant innig verweven is met het reilen en zeilen van mensen en volgt in hun voetsporen. Bewijs om dit te onderbouwen moet je niet ver zoeken.
De Europeanen namen hun eigen Europese vlier mee naar Noord-Amerika in de periode van de kolonisatie. Wij importeerden zelf de Amerikaanse vlier om in onze siertuinen aan te planten. Je ziet het planten verzamelen, meenemen op reis en laten verwilderen is van alle tijden. Want zelfs de peterselievlier die we min of meer als een plant van bij ons beschouwen is volgens de Nederlands oecologische flora (deel 3 p.265) een oude ontsnapte en nu verwilderde cultuurvorm.

Vroeger stond een vlier naar het schijnt bij iedere boerderij. Die traditie kan je terug opnemen door een vlier in de tuin te planten. Waarom niet? Het is een makkelijke fruitstruik die heel wat te bieden heeft.