Polycultuur: voorbeelden van mooie uitbundige eetbare borders

Polycultuur is een woord dat vlot uit de pen van menig auteur rolt. Er wordt in heel wat publicaties over natuurlijke tuinieren graag uitgelegd hoe belangrijk het wel is om verschillende gewassen samen aan te planten in plaats van er een monocultuur op na te houden. Nu is er maar één struikelblok. Er worden zo weinig voorbeelden gegeven waar je in je eigen tuin mee aan de slag kan. Daar gaan we nu iets aan doen. Direct in de praktijk bruikbare voorbeelden die krijg je in dit artikel.

Het klassieke voorbeeld “the three sisters”

Oké. Ik zou liegen als ik in dit artikel niet zou vermelden dat er meestal wel één voorbeeld naar voren wordt geschoven als het over polycultuur gaat. De befaamde “three sisters”. De combinatie van klimmende bonen, pompoen en mais. Een combinatie die ik zelf ook wel toepas in de tuin. Wat me een beetje stoort aan dit het voorbeeld van “the three sisters” is dat het opnieuw en opnieuw en opnieuw gebruikt en door zowat iedere auteur klakkeloos gekopieerd wordt. Het lijkt wel alsof er niet meer polyculturen mogelijk zijn dan dat.

Kortom er is nood aan meer inspiratie, aan praktische voorbeelden om nog meer polyculturen te ontwikkelen en daar gaan we nu iets aan doen door wat andere voorbeelden op te sommen zodat je zelf ook met polycultuur aan de slag kan om een overvloedig producerende eettuin aan te leggen.

Voorbeelden van mooie en eetbare polyculturen uit onze tuin

voorbeeld 1:verhoogde borders

In onze tuin is er geen strikte scheiding tussen moes- en siertuin. Onze hele tuin is een sierlijke eettuin. Sierwaarde is daarom naast productie een belangrijk punt waar we rekening mee houden om polyculturen te ontwerpen.

Onze lange voortuin is ingericht als één grote eetbare tuin. De borders zijn aangelegd in een symmetrisch visgraatmodel en werden uiteraard “polycultureel” beplant. Wat had je anders gedacht:-) In zo 'n border staan verschillende planten schijnbaar willekeurig door elkaar. Toch schuilt er een zekere logica achter. Op de top van de heuvel is het steeds het droogst omdat de planten daar het verst van de grondwatertafel verwijderd zijn. Daar staan kruiden zoals basilicum en bloemen geplant. Op de flanken van de verhoogde border staan in eerste linie kolen en daaronder een prei – knolselder combinatie. De prei staat tussen de knolselder en de kolen geplant omdat die rank en slank is en daarom buurplanten niet overschaduwd en hindert in hun groei. De knolselder staat helemaal onderaan omdat die gewoon veel water nodig heeft. Deze mooie borders produceren niet alleen voedsel voor ons, maar ook voor allerlei vliegende insecten. De zichzelf uitzaaiende hoornpapavers en Cosmos dragen heel de zomer door mooie bloemen vol stuifmeel waar bijen en hommels verzot op zijn.

Foto: Het grijsblauwe blad van prei, palmkool en het zilveren blad van hoornpapaver combineert mooi met het frisse groen van basilicum en knolselder.

Niet alleen in de borders maar ook tussen de borders onderling is er afwisseling. Een border met groenten wordt steeds afgewisseld met een fruitborder.

In de fruitborders is aardbei geplant als bodembedekker. In het midden van de borders zijn pas geënte perenboompjes geplant die later in leivorm zullen geteeld worden. Omwille van het leifruit zijn de borders in visgraatmodel aangelegd waarbij de borders perfect Noord-Zuid georiënteerd zijn omdat op die manier de leifruitbomen eens ze groot zijn weinig schaduw zullen werpen op de andere eetbare planten.

Wat denkwerk bij aanleg van een polycultuur kan heel veel extra oogst opleveren. Dat is ook de bedoeling natuurlijk dat je door het combineren meer oogst dan dat je de planten afzonderlijk teelt.

Foto: van schets tot uitvoering. Tussen de verhoogde borders in onze voortuin kronkelt een pad van houtsnippers. De foto is dwars over de borders getrokken. Helemaal achteraan zie je amarant "pony tail" en helemaal achterin staan hazelaars.

Voorbeeld 2: Erwt-olijfkomkommer-melde

Erwten zijn mooie planten, zeker als ze in bloei staan. Dat sierlijk karakter van erwten is van korte duur. Tegen half juli verdrogen de planten. Je wil natuurlijk een mooie tuin van voor- tot najaar. Daarom had ik het idee om olijfkomkommer tussen de erwten te planten.

Het is mooi meegenomen dat olijfkomkommer gebruik kan maken van de steunconstructie die er toch al staat voor de erwten en niet onbelangrijk, olijfkomkommer groeit liever wat later op het seizoen. Dat maakt de combinatie met erwten die van het voorjaar houden perfect.

De olijfkomkommers werden omstreeks half juni aan de voet van de erwten geplant. Tegen half juli verbleekten de erwten en konden de olijfkomkommers de hele constructie begroeien. In het midden van de steun-wigwam kwam spontaan melde op. Voila, een mooie nieuwe polycultuur ontwikkelde zich in samenwerking met de tuin. Ik dacht aan erwt en olijfkomkommer, onze tuin wou er nog wat melde bij hebben die bijzonder mooi combineert met het brede blad van olijfkomkommer. Het resultaat mag er zijn en is mooi en lekker van voor- tot najaar.

Foto: Olijfkomkommer groeit op de steunconstructie waar in het voorjaar erwt groeide. Melde groeit in het midden van de steunwigwam.

Ps: In plaats van gewone erwten planten wij graag blauwschokkers. Ze hebben mooie blauwe bloempjes die uitgroeien tot prachtige paarse peulen met een volle smaak die minder zoet is dan van gewone erwten.

Voorbeeld 3:border met een mediterrane tint

In 2015 wou ik eens een leuke polycultuurborder aanleggen met snijboon, tomaat en basilicum.
Het plan was om in het midden van het bed snijboon te planten, tomaat op de hoeken en aan de zonnige randen een paar basilicumplantjes. Dat was het plan tenminste. De combinatie werd iets ruimer dan dat door een paar verrassingen die de tuin in petto had.

In het najaar voorzie ik mijn borders altijd van een dekentje mulch om de bodem tijdens de wintermaanden te beschermen. Ik had wat zonnebloemplanten op de border gegooid waar nog een restje zaad in de bloemhoofden zat. In april stonden de zonnebloemen al boven. In mei had ik al bloeiende zonnebloemen! Zo vroeg had ik ze nog nooit gehad. De zonnebloemen zijn dan maar blijven staan. Ze combineren prachtig met de tomaten. De bonen deden er ook hun voordeel mee want die konden zich op beide "hoogte-groeiers" rondslingeren. In het midden tussen de bonen stond er zoete aardappel geplant die ik begin mei ook nog ergens kwijt moest en daarom maar besloot in het bed te planten. Overal in het bed groeide ook nog zelf uitgezaaide dille, een paar pastinaken, oca (van het jaar voordien), een paar vroege aardappelen (een paar kleine aardappelen die bij het rooien blijven steken waren het seizoen er voor) en radijs. Kortom de hele border stond vol, was een streling voor het oog en geen morzel grond was kaal of onbenut.

Welke planten voelden zich nu goed in de combinatie en welke niet? Planten die het heel goed deden in deze border waren zonnebloem, tomaat, aardappel, oca, radijs, dille en pastinaak.
Er waren maar drie plantensoorten die het een stuk minder goed deden, namelijk: de knolselder, zoete aardappel en de basilicum. De knolselder deed het echt slecht. De basilicum groeide enkel wat trager dan anders en de zoete aardappel produceerde wel, maar ja, die stond helemaal centraal in het bed in de schaduw geplant.
Van al de gecombineerde planten zijn er dus maar drie die het minder goed deden. Dat wil trouwens helemaal niet zeggen dat ik ze niet heb kunnen oogsten.

Soms moet je ook wat geduld hebben. Na het verwijderen van de zonnebloemen in het vroege najaar kwamen de knolselder planten terug in de volle zon te staan en kregen ze een najaarsgroeisprint. Door het warme najaar kon ik in Januari 2016 kleine knolselder oogsten van het bed. Eigenlijk is er dus geen enkele teelt mislukt. Enkel de knolselder, zoete aardappel en de basilicum produceerden wat minder omdat ze teveel in de schaduw kwamen te staan.

Wat mij betreft was deze combinatie dus zeker en vast geslaagd en voor herhaling vatbaar mits een paar kleine aanpassingen.

Foto: de snijbonen klimmen op de zonnebloemen en tomaten.

Voorbeeld 4: een interessante duocultuur aardbei en pompoen

Eénmaaldragende aardbeien, ook wel junidragers geheten, groeien vooral in het voorjaar. In het voorjaar leggen ze nieuw blad aan, bloeien ze en tegen de vroege zomer produceren ze fruit. In de tweede helft van het groeiseizoen pauzeren ze van al hun harde voorjaarswerk. en gebeurt er weinig Tot de herfst gebeurt er weinig. Pas dan gaan ze zich opnieuw voorbereiden voor het volgende voorjaar door nieuwe bloemen aan te leggen. Dit proces gebeurt in de plant, je kan niet zien aan de buitenzijde van de aardbeiplant dat hij bloemen aanlegt.

Pompoen kan je makkelijk tussen je aardbeien laten groeien. Pompoen begint toch pas hard te groeien als de oogst van aardbeien half juni over het hoogtepunt is. Tegen het heetst van de zomer strekt de zonneminnende pompoen zijn bladeren over de aardbeien uit net zoals een parasol over een zomers terras. Dat is geen enkel probleem, integendeel. De klassieke éénmaal dragende aardbeirassen houden niet zo van een te sterke zomerzon.

In juli en augustus zijn de pompoenen de noeste werkers in het aardbeienbed. In die periode passeer ik af en toe eens langs het bed en snij hier en daar een blad weg zodat de aardbeien wel licht beschaduwd worden maar dat het bed niet helemaal toegroeit. Er moet immers toch nog wel wat licht tot bij de aardbeien raken. Op het moment dat de aardbeien terug volop licht nodig hebben in het vroege najaar verliezen de pompoenen automatisch hun blad. Ze krijgen meeldauw (witziekte) en de bladeren sterven af.

Op dat moment is het tijd voor de volgende tussenteelt in je aardbeibed. Als de pompoenen geoogst zijn kan je look planten. Look steekt met zijn spitse bladeren boven de aardbeien uit en beide gewassen overschaduwen elkaar niet. De look kan je jong oogsten eind juni-begin juli. Daarna gaan de pompoen het bed opnieuw overschaduwen.

Het trio aardbei-pompoen-look is nagenoeg perfect op elkaar afgestemd doordat ze allemaal een ander groei- en bloeipatroon doorheen het seizoen hebben.

Foto: Duocultuur pompoen aardbei (foto is genomen begin oktober)

Voorbeeld 5: Een groene jungle op één seizoen

Achter ons tuinhuis ligt de "bostuin". De grond is er heel humeus doordat vorige eigenaars er (tientallen?) jaren kippen op hielden. Zwarte bessen houden van zo 'n vochtige humeuze grond en staan op dat lapje geplant. In het voorjaar produceert dit stukje tuin voorjaarsgroen en bessen. Vanaf de vroege zomer verandert het in een groene jungle.

Eén van de ontwerpprincipes die ik hanteer bij het aanleggen van een tuin is: je mag je hele tuin niet in één keer kunnen zien. Dat maakt het spannend. Kronkelende paadjes, groene jungles waar je niet meteen door kan kijken zorgen er voor dat je zin hebt om de tuin te gaan verkennen (en ook voor je privacy natuurlijk!). Zo 'n groene jungle aanleggen kan perfect met eetbare gewassen.

Zo zag de appelwortel-Canna polycultuur/jungle in onze tuin het licht. Appelwortel en Canna (Canna edulis) hebben beiden een heel mooi blad. Appelwortel heeft driehoekige groene bladeren, Canna rood ellipsvormig blad. De grote bladeren geven direct een jungle-gevoel.

Een paar bloeiende pastinaken zorgden voor bloemen en insecten in de jungle. Snijbonen brachten hoogte en zomerbloemen in de border. Aan de rand was de border afgewerkt met crosne als bodembedekker onder mijn witte moerbeiboom die aan de zijkant van de jungle staat en ook staat er nog wat Japanse peterselie en blaassilene tussen in geplant die voorjaarsgroen produceren. Langs de linkerkant werd de jungle afgewerkt met een bosje zonnewortel, rechts op de hoek staan er een druivelaar en bramen.

Foto: Onze eetbare jungle. Op de foto zie je Canna, appelwortel, uitgebloeide pastinaak, Cosmos, snijboon,...

Natuurlijk deed de tuin zelf ook wat suggesties. Zo verschenen uit zichzelf tomatillo en andere spontane zelfuitzaaiers zoals zonnebloem, komkommerkruid, cosmos. Kale plekken in het voorjaar werden opgevuld met sla en radijs. Tegen de vroege zomer stond de hele border vol en leek het een ondoordringbaar oerwoud.

Een prachtige polycultuur zonder werk, zonder ziekten of plagen en met vooral veel oogst als resultaat. Als dat niet mooi is. Wij genieten vooral van de jungle als we op ons terrasje aan de vijver zitten. De mooie bladeren in tinten rood en groen, een uitbundigheid aan bloemen en de nabijheid van de vijver met al zijn insecten en sierlijke waterplanten....een echt paradijs en mijn favoriete stukje tuin om tot rust te komen.

Conclusie: Er zijn ongelooflijk veel mogelijkheden om een uitbundige eetbare polycultuur aan te leggen

Als je de rode draad door al deze voorbeelden heen volgt kan je niet anders dan tot de conclusie komen dat dat er enorm veel mogelijkheden zijn om uitbundige polyculturen aan te leggen.
Zo 'n borders zijn niet alleen mooi om naar te kijken. Ze kunnen de tuinier best wat werk besparen. Bovendien maken ze de tuinbeleving spannend en je kan voedsel in overvloed oogsten (1). Het enige moeilijke aan polycultuur is duidelijke foto 's nemen voor een artikel vindt ik zelf. Het viel niet mee om goede foto 's te maken die duidelijk alle planten weergeven in de soortenrijke borders....

In dit artikel kreeg je wat inspiratie mee door de voorbeelden uit onze tuin aan te halen. Iedere tuin en tuinier is anders. Wil je weten hoe je zelf zo 'n “overyielding” polycultuur op maat van je tuin en smaak kan ontwerpen? Lees dan zeker ook het artikel succesvol polyculturen aanleggen? Durf experimenteren

Foto: Als afsluiter een foto van onze vijverpolycultuur want ja ook in je vijver kan je polycultureel telen natuurlijk. Meer over eetbare vijvers lees je in het artikel eetbare eco vijver zonder pomp (deel 1)

(1) Wat de voorbeeldborders uit dit artikel opgebracht hebben in kilogram kan ik niet zeggen omdat we in onze tuin de oogst niet per border maar wel per teelt registreren. Voor wie informatie zoekt over wat zo 'n tuinpolycultuur kan opbrengen, brengt best eens een bezoekje aan de website van het Balkan ecology project.